ความสวยงามเป็นระเบียบของภูมิทัศน์นครซานฟรานซิสโกนั้น ไม่ได้ขึ้นอยู่กับหน่วยงานภาครัฐแต่เพียงอย่างเดียว หากแต่ยังอาศัยความร่วมมือของคนในชุมชน ที่ตระหนักถึงความสำคัญของการดูแลรักษาพรรณไม้ และองค์ประกอบทางภูมิทัศน์อื่นๆ ในพื้นที่ถนนสาธารณะ เห็นได้จากการรวมกลุ่มกันจัดตั้งองค์กรอาสาสมัครที่ไม่หวังผลกำไร

การจัดการและดูแลรักษางานภูมิทัศน์นครซานฟรานซิสโก

เรื่องและภาพโดย  อาจารย์จรัสพิมพ์  บุญญานันต์

ตีพิมพ์ลงในวารสารแม่โจ้ปริทัศน์ ปีที่ 7 ฉบับที่ 5 (ก.ย.-ต.ค.  2549)  หน้า  34-38

      เสียงครวญเพลง  “San  Francisco”  อันทรงเสน่ห์ของนักร้องสาวผู้นั้น  สะกดใจผู้ฟังแทบทุกคนที่นั่งอยู่ในร้านอาหารเชิงดอยแห่งหนึ่งในจังหวัดเชียงใหม่ให้หันไปมอง  เป็นครั้งแรกในรอบหลายปีที่ผู้เขียนได้ฟังเพลงเก่าเพลงนี้อีกครั้งหนึ่ง  และรู้สึกซาบซึ้งดื่มด่ำเป็นพิเศษ  ด้วยหวนระลึกถึงความเก๋ไก๋น่ารักของผู้คนและบรรยากาศของเมืองซานฟรานซิสโก  ที่พึ่งจากมาได้ไม่ถึงหนึ่งอาทิตย์ 

     เรื่องที่เล่ามานี้เกิดขึ้นในช่วงต้นเดือนพฤษภาคม  พ.ศ.  2548  เป็นเหตุการณ์ที่ต่อเนื่องจากการเดินทางไปร่วมโครงการแลกเปลี่ยนทางวิชาการ  ณ  มหาวิทยาลัยโอคลาโฮมา  สเตท  ยูนิเวอร์ซิตี  (Oklahoma  State  University)  ที่ประเทศสหรัฐอเมริกา  ระหว่างวันที่  27  มีนาคม-30  เมษายน  พ.ศ.  2548  ที่ผู้เขียนได้เคยนำเสนอไปแล้วในบทความในวารสารแม่โจ้ปริทัศน์  นับว่าเป็นภารกิจที่เป็นทางการและค่อนข้างเคร่งเครียด  โดยเฉพาะสำหรับอาจารย์ชาวไทยซึ่งไม่เคยไปสอนที่ต่างประเทศอย่างผู้เขียน  ดังนั้นเมื่องานดังกล่าวได้สำเร็จลงด้วยดี  ผู้เขียนจึงได้เดินทางต่อไปยังเมืองซานฟรานซิสโก  เพื่อแวะเยี่ยมเยียนเพื่อนเก่าแก่  ณ  นครซานฟรานซิสโก  (University  of  California  at  San  Francisco)  ผู้เขียนจึงได้ถือโอกาสนี้ในการพักผ่อน  ท่องเที่ยว  และชมงานด้านภูมิทัศน์ไปพร้อมกัน  นับว่าเป็นแผนยิงปืนนัดเดียวได้นกถึง  4  ตัวเลยทีเดียว  ดังนั้นเวลา  4 วันสุดท้ายของการเดินทางของผู้เขียน  ระหว่างวันที่  31  เมษายน – 3  พฤษภาคม  2548  จึงหมดไปอย่างสนุกสนานที่นครซานฟรานซิสโก  หนึ่งในบรรดาเมืองที่สวยงามที่สุดของสหรัฐอเมริกา  ก็ด้วยเหตุนี้แล

     ภาพของนครซานฟรานซิสโกในความคิดคำนึงของผู้เขียน  ก่อนที่จะได้มาเยือนสถานที่จริงนั้น  เป็นภาพที่ลางเลือนและไม่ประติดประต่อ  แน่นอนว่าต้องเป็นภาพของสะพานโกลเด้นเกทอันเลื่องชื่อ  (ภาพที่  1)  ถนนคดเคี้ยวบนเนินเขาที่ลาดชัน (ภาพที่  2)   รถรางที่วิ่งขึ้นลงเนินเขา  (ภาพที่  3)  และขบวนพาเรดอันยิ่งใหญ่อลังการของกลุ่มนิยมรักร่วมเพศ  ก็เพียงเท่านั้น  พอได้มาเห็นเข้าจริงๆก็รู้สึกทึ่งในความสวยงามเป็นระเบียบเรียบร้อยของเมืองที่ได้รับการดูแลเป็นอย่างดี  จำได้ว่าเคยเป็นฉากของภาพยนตร์ชื่อดังของฮอลลีวูด  เรื่อง  “The  Rock”  (ภาพที่  4)  นำแสดงโดยพระเอกหล่ออมตะนิรันดร์กาล  ชอน  คอนเนอรี  (Sean  Connery)  เห็นทีจะต้องลองกลับไปดูภาพยนตร์เรื่องนี้อีกสักรอบ  เพื่อดูฉากของเมือง  คราวที่แล้วมัวแต่สนใจคนแสดงมากกว่า

     ซานฟรานซิสโกเป็นเมืองที่ตั้งอยู่บนแหลมที่กั้นระหว่างอ่าวซานฟรานซิสโกกับมหาสมุทรแปซิฟิก  (ภาพที่  5)  ภูมิประเทศที่มีลักษณะเป็นเนินเขา  และเนื่องด้วยพื้นที่ที่มีอยู่จำกัด  ทำให้ผู้คนส่วนใหญ่สร้างบ้านเรือนอยู่บนเนินเขา  เกิดเป็นเอกลักษณ์ของเมืองที่โดดเด่นน่าประทับใจ  (ภาพที่  6)   น่าตกใจที่เมืองอันสวยงามแห่งนี้  เคยได้รับความเสียหายยับเยินจากแผ่นดินไหว  หลายครั้งในประวัติศาสตร์  เช่นในเดือนเมษายนของปี  ค.ศ.  1906  เกิดแผ่นดินไหวอย่างรุนแรง  วัดได้  8.25  ริคเตอร์  เป็นเวลานาน  49  วินาที  ทำให้เกิดไฟไหม้ครั้งใหญ่ที่สร้างความเสียหายรุนแรงกว่าความเสียหายจากแผ่นดินไหวเองเสียอีก  (ภาพที่  7)  มีอาคารได้รับความเสียหายถึง  28,000  หลัง  มีผู้เสียเสียชีวิตกว่า  3,000  หลัง  และอีกประมาณ  225,000  คน  ต้องกลายเป็นคนไร้ที่อยู่อาศัย  สภาพบ้านเรือนที่สวยงามที่ปรากฏให้เห็นทุกวันนี้  ส่วนมากได้รับการปลูกสร้างขึ้นมาใหม่เมื่อประมาณ  100  ปี  ที่ผ่านมานี้เอง  จึงได้รับการวางผังเมือง  รวมไปถึงวางระบบสาธารณูปโภคและสาธารณูปการที่ทันสมัย  ส่งผลให้เกิดคุณภาพชีวิตที่ดีของประชากร

 ภาพที่  5 แผนที่ตั้งของเมืองซานฟรานซิสโก

ภาพที่  6 ลักษณะสถาปัตยกรรมที่เป็นเอกลักษณ์ของเมือง

ภาพที่  7 สภาพไฟไหม้ครั้งใหญ่จากแผ่นดินไหว

     หน่วยงานที่รับผิดชอบดูแลงานภูมิทัศน์บริเวณพื้นที่ถนนสาธารณะของเมืองได้แก่  กองงานสาธารณะ  (Department  of  Public  Works)  ซึ่งมีภาระหน้าที่ในการดูแลรักษาและเพิ่มจำนวนพรรณไม้ริมถนนหลากหลายชนิด  เพื่อส่งเสริมให้เกิดพื้นที่สีเขียวในเขตเมือง  ซึ่งมีประโยชน์หลายประการ  ดังนี้

1. ช่วยเพิ่มมูลค่าของที่ดิน
2. ช่วยปรับปรุงคุณภาพของอากาศ
3. ช่วยในการควบคุมระดับของเสียงในเมือง
4. เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์ต่างๆในธรรมชาติ
5. ช่วยปรับปรุงสุขภาพจิตของคนในชุมชน  (ภาพที่  8) 
6. ช่วยเพิ่มคุณภาพและความงามของสภาพแวดล้อม  (ภาพที่  9)

ภาพที่  8 สวนสาธารณะซานฟรานซิสโกมาริทาม  

ภาพที่  9 ความสวยงามของไม้ดอกในสวนสาธารณะมาริทาม

      กองงานสาธารณะปฏิบัติงานด้านการบริหารจัดการ  และการดูแลรักษาพื้นที่ถนนสาธารณะตลอดจนพื้นที่ว่างสาธารณะประโยชน์อื่นๆ  ภายใต้ระเบียบเทศบัญญัติของเมือง  (City  Code)  ซึ่งแบ่งออกเป็นหมวดหมู่อย่างชัดเจน  (ภาพที่  10)  ยกตัวอย่างเช่น  งานเกี่ยวกับถนนและทางเท้า  ต้นไม้ริมถนน (ภาพที่  11)  การทำความสะอาดถนน  การขออนุญาตตั้งโต๊ะกาแฟบนทางเท้า  (ภาพที่  12)  การซ่อมแซมช่องท่อบนถนน  การเข้าถึงของผู้พิการและทุพพลภาพ  ตู้ขายหนังสือพิมพ์บนทางเท้า  ห้องน้ำสาธารณะ  การขุดรื้อระบบสาธารณูปโภคใต้ดิน  เป็นต้น  เรียกได้ว่าวางกฎระเบียบไว้ละเอียดยิบไร้ช่องโหว่  ความสวยงามของภูมิทัศน์เมืองนี้   จึงเป็นความสวยงามอย่างเป็นระเบียบ  (ภาพที่  13-15)ต้นไม้ทุกต้นถูกตัดแต่งเข้ารูปทรงคล้ายๆกันไป  บนถนนแต่ละเส้น  แทบจะไม่มีใบไหนกระดิกออกนอกลู่นอกทางเลย  แน่นอนว่าการตัดแต่งพรรณไม้ที่นี่ต้องปฏิบัติตามเทศบัญญัติของเมืองอย่างเคร่งครัด  เป็นต้นว่า  หากใครต้องการที่จะปลูกต้นไม้ภายในชุมชน  จะต้องดำเนินการตามขั้นตอนการขออนุญาตจากกองงานสาธารณะ  เสียก่อน  เพื่อให้แน่ใจว่าการปลูกต้นไม้เหล่านั้นเป็นไปอย่างเหมาะสมและเกิดประโยชน์สูงสุด  สร้างความปลอดภัยภายในพื้นที่สาธารณะ  และไม่เกิดความขัดแย้งกับระบบสาธารณูปโภคและสาธารณูปการที่อยู่ใกล้เคียง  (ภาพที่  16)  กองงานสาธารณะได้กำหนดแนวทางในการปลูกต้นไม้ไว้อย่างชัดเจน  ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของขนาดของต้นไม้ที่จะปลูก  ขนาดและลักษณะของกระบะต้นไม้บนทางเท้าสาธารณะ  ระยะห่างระหว่างต้นไม้ที่ต้องการปลูกกับองค์ประกอบทางภูมิทัศน์อื่นๆ  เช่น  ป้าย  สัญญานจราจร  มิเตอร์จอดรถ  เสาไฟฟ้า  แนวท่อก๊าซ  ท่อน้ำ  ท่อไฟฟ้า  ท่อระบายน้ำ  ท่อดับเพลิง  ที่จอดรถประจำทาง  และต้นไม้เดิม  เป็นต้น  แม้แต่การถอนย้ายหรือการตัดต้นไม้ก็ต้องผ่านขั้นตอนการขออนุญาตเช่นเดียวกัน

ภาพที่  10   ขอบข่ายงานของกองงานสาธารณะ

ภาพที่  11 ต้นไม้บนทางเท้าริมถนน

ภาพที่  12  การตั้งโต๊ะกาแฟบนทางเท้าจะต้องขออนุญาตจากกองสาธารณะของเมือง

ภาพที่  13 สภาพภูมิทัศน์ริมถนนและเส้นทางรถรางในเมือง  

ภาพที่  14 สภาพภูมิทัศน์บริเวณลานหน้าอาคารรัฐสภา

ภาพที่  15  บริเวณสถานีรถรางบริเวณท่าเรือริมทะเล  

ภาพที่  16  การปลูกและดูแลรักษาต้นไม้บนทางเท้าที่คับแคบ

     ความสวยงามเป็นระเบียบของภูมิทัศน์นครซานฟรานซิสโกนั้น  ไม่ได้ขึ้นอยู่กับหน่วยงานภาครัฐแต่เพียงอย่างเดียว  หากแต่ยังอาศัยความร่วมมือของคนในชุมชน  ที่ตระหนักถึงความสำคัญของการดูแลรักษาพรรณไม้  และองค์ประกอบทางภูมิทัศน์อื่นๆ  ในพื้นที่ถนนสาธารณะ  เห็นได้จากการรวมกลุ่มกันจัดตั้งองค์กรอาสาสมัครที่ไม่หวังผลกำไร  ที่มีชื่อว่า  “เพื่อนไม้เมือง”  (Friend  of  the  Urban  Forest)  ได้รับการจัดตั้งขึ้นตั้งแต่  ปี  ค.ศ.  1981  เป็นองค์กรที่ให้การสนับสนุนด้านการเงิน  ด้านเทคนิค  และให้ความช่วยเหลือในทางปฏิบัติแก่ชาวเมืองซานฟรานซิสโกในเรื่องต่างๆ  ดังต่อไปนี้

การปลูกต้นไม้

     ในแต่ละปี องค์กรเพื่อนไม้เมือง  ได้ช่วยสนับสนุนชุมชน  ในการดำเนินการปลูกต้นไม้  โดยที่ทางชุมชนเป็นฝ่ายดำเนินการปลูก  ในขณะที่ทางองค์กรจะเป็นฝ่ายดำเนินการขออนุญาตปลูกต้นไม้  ทุบรื้อถอนทางเท้าคอนกรีต  จัดหาวัสดุอุปกรณ์  ทำการเลือกซื้อและจัดส่งต้นไม้  เมื่อถึงวันปลูกต้นไม้  ทั้งอาสาสมัครและสมาชิกในชุมชนจะทำงานร่วมกัน  รับประทานอาหารร่วมกัน  ได้พบปะพูดคุย  ก่อให้เกิดความสมานฉันท์จากการบำเพ็ญสาธารณะประโยชน์ร่วมกัน

การดูแลต้นไม้

     ที่เมืองซานฟรานซิสโกนี้  ในกรณีส่วนใหญ่เจ้าของที่ดิน  มีความรับผิดชอบในการดูแลพันธุ์ไม้ริมถนน  และรักษาทางเท้าโดยรอบให้อยู่ในสภาพที่ดี  (ภาพที่  17)  ถึงแม้ว่าพันธุ์ไม้และทางเท้าเหล่านั้นจะอยู่ในพื้นที่สาธารณะ  และอยู่ภายใต้การจัดการและการดูแลรักษาของกองงานสาธารณะ  แต่ทางองค์กรเพื่อนไม้เมือง  จะเข้าไปช่วยส่งเสริมให้ชาวเมืองตระหนักถึงความรับผิดชอบของตนในการร่วมมือกันดูแลสมบัติสาธารณะ  บริการให้ข้อมูลและแหล่งอ้างอิงที่เกี่ยวข้องกับประเด็นปัญหาเรื่องต้นไม้และทางเท้า  รวมถึงการให้คำแนะนำและช่วยเหลือในการปฏิบัติจริง  ทั้งในด้านการตัดแต่งกิ่ง  การค้ำยัน  การใส่ปุ๋ย  ให้น้ำ  และการบำรุงรักษาอื่นๆ (ภาพที่  18)

ภาพที่  17 สภาพภูมิทัศน์บริเวณทางเท้าในชุมชน

ภาพที่  18 การตัดแต่งกิ่งไม้ (Hard Pruning) 

การส่งเสริมความร่วมมือภายในชุมชนและการให้ความรู้แก่เยาวชน

     องค์กรเพื่อนไม้เมือง  มีเป้าหมายในการสร้างเสริมจิตสำนึกในการดูแลรักษาพื้นที่สีเขียวสาธารณะในชุมชน  และการตระหนักในความสำคัญของต้นไม้ที่มีต่อเมือง  โดยผ่านกิจกรรมที่หลากหลาย  เป็นต้นว่า  จดหมายข่าว  การจัดประชุมสัมมนากึ่งปฏิบัติการด้านการตัดแต่งกิ่งไม้  และการจัดอบรมผู้นำชุมชน  นอกจากนี้ยังจัดโครงการพิเศษสำหรับเยาวชนโดยเฉพาะ  ในการอบรมการปลูกและดูแลรักษาต้นไม้  สนับสนุนให้คนรุ่นหนุ่มสาวได้มีส่วนร่วมในกิจกรรมของชุมชน

      จากกรณีศึกษาด้านการจัดการและดูแลรักษาต้นไม้ในนครซานฟรานซิสโกนี้  ทำให้ผู้เขียนย้อนกลับมาคิดถึงสภาพภูมิทัศน์เมืองใหญ่ๆในประเทศไทย  จึงได้เข้าใจแจ่มแจ้งว่าเหตุใดจึงมีปัญหามากมายไว้ให้รอแก้ไข  ทั้งเรื่องความชำรุดทรุดโทรม  ความไม่สม่ำเสมอของทางเท้า  สภาพต้นไม้ที่ขาดการดูแลรักษา  และได้รับการตัดแต่งที่ไม่ถูกวิธี  การปลูกต้นไม้และการจัดวางองค์ประกอบทางภูมิทัศน์ของถนนที่กีดขวางการเดิน  เนื่องจากเทศบัญญัติที่ควบคุมดูแลเรื่องนี้ในบ้านเรา  มีเนื้อหาที่ไม่ละเอียดและครอบคลุมอย่างเพียงพอ  นอกจากนี้ยังขาดความร่วมมือประสานงานกันอย่างมีระบบระหว่างหน่วยงานของรัฐ  ของเอกชน  และคนในชุมชนเอง  ซึ่งเป็นปัจจัยที่สำคัญที่สุดที่จะช่วยให้เกิดพลังที่แข็งแกร่ง  ที่สามารถปรับปรุงสภาพแวดล้อมของเมืองให้น่าอยู่อาศัยได้  การเสียสละและอุทิศตนเองของเหล่าเจ้าหน้าที่  อาสาสมัคร  รวมทั้งคนในชุมชนภายในนครซานฟรานซิสโก  มีบทบาทอย่างมาก  ในการเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมที่แต่เดิมเป็นพื้นผิวคอนกรีตอันหยาบกระด้าง  ให้กลายเป็นพื้นที่สีเขียวอันอุดมไปด้วยพรรณไม้อันงดงาม
ผู้เขียนอำลาเพื่อนที่น่ารักและนครแห่งสีสันนี้ในช่วงเช้าตรู่ของวันที่  4  พฤษภาคม  พ.ศ.  2548  เวลารอบตัวหมุนเวียนเปลี่ยนผัน  พาผู้เขียนกลับมาสู่นครเชียงใหม่ จนกระทั่งได้ฟังเพลง  “San  Francisco”  ในร้านอาหารนี้เอง  ชั่วขณะนั้นเวลาในห้วงคิดคำนึงจึงได้หยุดนิ่งอีกครั้ง  ตราบจนกระทั่งเสียงดนตรีได้สิ้นสุดลง

บรรณานุกรม

1. San  Francisco  Bay  Area  Map  แหล่งที่มา http://www.sfgate.com/maps/
2. History  (of  San  Francisco)  แหล่งที่มา  http://www.sfgov.org/site/  visitor_index.asp?id =8091
3. Street  Tree  Planting  Permitting  Process  แหล่งที่มา  http://www.sfdpw.org/ sfdpw