ปัจจุบันกิจกรรมในการดำเนินชีวิตของมนุษย์มีความจำเป็นที่ต้องนำสารเคมีหลากหลายชนิดเข้ามาใช้ในชีวิตประจำวัน ทั้งทางด้านการเกษตร ด้านการศึกษา ด้านอุตสาหกรรมและด้นอื่น ๆ รวมทั้งสารเคมีเป็นส่วนประกอบที่สำคัญในเครื่องอุปโภค บริโภค ยารักษาโรค เพื่อช่วยในการดำรงชีวิตมีความสะดวกสบาย สารเคมีเหล่านี้มีประโยชน์มากมายแต่ก็สามารถก่อให้เกิดโทษได้เช่นกัน หากขาดความระมัดระวังในการใช้งานหรือการรู้เท่าไม่ถึงการณ์ ทั้งยังส่งผลกระทบต่อสภาวะแวดล้อมโดยตรงและทางอ้อม เนื่องมาจากการบริโภคโดยตรงหรือได้รับพิษจากการตกค้าง สำหรับกลุ่มผู้ใช้สารเคมีโดยตรง เช่นนักวิจัย อาจารย์ กลุ่มนักเรียน นักศึกษา พนักงานในโรงงานอุตสาหกรรมและตลอดจนเกษตรกรที่มีความเสี่ยงสูงที่จะได้รับอันตรายจากสารเคมี จึงเป็นกลุ่มที่ต้องมีความใส่ใจในการหาความรู้และศึกษาถึงประโยชน์ และโทษ จำเป็นต้องมีความสามารถและความชำนาญในการใช้ รวมถึงการเก็บรักษาและการกำจัดสารเคมีที่เหลือหรือหลังจากการใช้งาน เพื่อเกิดความปลอดภัยสูงสุดต่อตนเอง หรือผู้ใกล้ชิดตลอดจนการคำนึงถึงการรักษาสิ่งแวดล้อมให้ปลอดภัยจากสารเคมีดังกล่าว ที่อาจส่งผลในระยะยาวต่อมนุษย์และสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ

ความปลอดภัยในห้องปฏิบัติการเคมี

เบญญาภา  หลวงจินา

นักวิทยาศาสตร์

ของเสียสารเคมีที่เกิดจากกิจกรรมในห้องปฏิบัติการเป็นปัจจัยเสี่ยงที่ก่อให้เกิดมลพิษ ส่งผลกระทบต่อสุขภาพนักศึกษา บุคลากรและสิ่งแวดล้อม การจัดการของเสียสารเคมีอย่างเป็นระบบตามมาตรฐานความปลอดภัย จึงเป็นสิ่งสำคัญที่เกี่ยวข้องกับห้องปฏิบัติการต้องทราบและถือปฏิบัติ เพื่อความปลอดภัย ลดความเสี่ยง และป้องกันการรั่วไหลของเสียสู่สิ่งแวดล้อม

1. ระบบจัดการสารเคมี การจัดการของเสียสารเคมีจากห้องปฏิบัติการ มีขั้นตอนดังนี้

       การจัดการข้อมูลของเสีย โดยจะต้องมีการจัดการข้อมูลของเสีย  การจำแนกประเภทข้อมูลของเสีย การรวบรวมและการจัดเก็บ รวมถึงการบำบัดและการกำจัดของเสีย ดังแผนภาพต่อไปนี้ 

การรวบรวมการจัดเก็บ มีข้อควรปฏิบัติดังนี้

1. จำแนกของเสียให้ถูกต้องตามเกณฑ์จัดเก็บในภาชนะบรรจุที่เหมาะสม
2. ตรวจสอบสภาพภาชนะบรรจุอย่างสม่ำเสมอ
3. ภาชนะทุกชนิดที่บรรจุของเสียต้องมีฉลากที่เหมาะสมและแสดงข้อมูลครบถ้วน
4. ข้อความบนฉลากมีความชัดเจนไม่จางไม่เลือน
5. ตรวจสอบสภาพของฉลากบนภาชนะของเสียอย่างสม่ำเสมอ
6. ห้ามบรรจุของเสียเกินกว่า80% ของความจุภาชนะ หรือปริมาณของเสียต้องอยู่ต่ำกว่าปากภาชนะอย่างน้อย 1 นิ้ว
7. มีการกำหนดพื้นที่/บริเวณจัดเก็บของเสียอย่างชัดเจน
8. จัดเก็บ/จัดวางของเสียที่เข้ากันไม่ได้โดยอิงตามเกณฑ์การเข้ากันไม่ได้ของสารเคมี 
9. มีภาชนะรองรับภาชนะบรรจุของเสียที่เหมาะสม
10. ห้ามวางภาชนะบรรจุของเสียใกล้ท่อระบายน้ำใต้หรือในอ่างน้ำ หากจำเป็น ต้องมีภาชนะรองรับ
11. ห้ามวางภาชนะบรรจุของเสียใกล้บริเวณอุปกรณ์ฉุกเฉิน
12. ห้ามวางภาชนะบรรจุของเสียปิดหรือขวางทางเข้า-ออก
13. วางภาชนะบรรจุของเสียให้ห่างจากความร้อนแหล่งกำเนิดไฟและเปลวไฟ
14. ห้ามเก็บของเสียประเภทไวไฟมากกว่า38 ลิตรหากจำเป็นต้องเก็บไว้ในตู้สำหรับเก็บสารไวไฟโดยเฉพาะ
15. ห้ามเก็บของเสียไว้ในตู้ควันอย่างถาวร
16. มีการกำหนดระยะเวลาในการจัดเก็บของเสียในห้องปฏิบัติการ

- กรณีที่ของเสียพร้อมส่งกำจัด (ปริมาตร 80% ของภาชนะ) : ไม่ควรเก็บไว้นานกว่า 90 วัน

- กรณีของเสียไม่เต็มภาชนะ (ปริมาตรน้อยกว่า 80% ของภาชนะ) : ไม่ควรเก็บของเสียไว้นากว่า 1 ปี

การบำบัดและกำจัดของเสีย

ใช้ระบบ 4R

Reduce

• ลดปริมาณการซื้อสารเคมีที่ไม่จำเป็น
• ลดปริมาณการใช้สารเคมีให้น้อยลง
• ลดปริมาณของเสียก่อนการกำจัดให้น้อยลง
• บำบัดของเสียก่อนปล่อยลงระบบน้ำทิ้ง
• บำบัดของเสียก่อนส่งกำจัด เพื่อลดอันตราย

Reuse  คือการนำของเสียกลับมาใช้ใหม่โดยไม่มีการเปลี่ยนแปลง

• ทำความสะอาดขวดสารเคมีเก่าแล้วนำกลับไปใช้ใหม่
• นำสารละลายต่างๆมาล้างของ
• นำสารบางประเภทหรือสารใกล้หมดอายุมาท า Spill kit
• ใช้สารเก่าในการ neutralize กรด- เบส ฯลฯ

Replace

• เปลี่ยนการใช้สารเคมีในการทดลองจากสารที่เป็นพิษ เป็นสารที่เป็นมิตร
• เปลี่ยนกระบวนการทดลองที่ก่อให้เกิดพิษ เป็นกระบวนการใหม่ที่ไม่ผ่านวิธีเดิม
• หลีกเลี่ยงการใช้สารเคมีที่เป็นพิษตามเกณฑ์ของ USEPA เช่นbarium arsenic cadmium chromium read mercury selenium silver benzene carbon tetrachloride chloroform dichlorobenzene cresol methyl ethyl ketone nitrobenzene pyridine tetrachloroethylene trichloroethylene trichlorophenol vinyl chloride
• หากเป็นไปได้ ให้ใช้ Ethanol แทน Methanol (Ethanol < 24% w/w in H₂O ไม่ถือว่าเป็นสารลุกติดไฟได้)

Recycle  คือการนำสารเคมีกลับมาใช้ใหม่โดยที่มีสมบัติทางกายภาพเปลี่ยนไป แต่มีองค์ประกอบทางเคมี

 เหมือนเดิม โดยการผ่านกระบวนการต่างๆ เช่น การกลั่นตัวทำละลาย , แก้ว , โลหะมาหลอมใหม่

2. ระบบการจัดการสารเคมีของเสียของเสียจากห้องปฏิบัติการ ต้องมีการจัดการอย่างเป็นระบบ

เพื่อป้องกันไม่ให้สารเคมีรั่วไหลสู่สิ่งแวดล้อม

สารบบของเสียสารเคมี ประกอบด้วย

• การจัดการข้อมูลของเสีย

ระบบบันทึกข้อมูล หมายถึง ระบบบันทึกข้อมูลของเสียสารเคมี ที่ใช้ในห้องปฏิบัติการ / หน่วยงาน / องค์กร เพื่อใช้ในการบันทึกและติดตามความเคลื่อนไหวของเสียสารเคมีทั้งหมด

1.1 มีการบันทึกข้อมูลของเสียในรูปแบบ

• เอกสาร
• อิเล็กทรอนิกส์

1.2 โครงสร้างของข้อมูลของเสียที่บันทึก ไม่ว่าใช้รูปแบบใดก็ตาม ควรประกอบด้วย

• ผู้รับผิดชอบ หมายถึง ผู้ผลิต/ผู้ท าให้เกิด/ผู้ดูแล ของเสียในขวดนั้นๆ
• รหัสของภาชนะบรรจุ (Bottle ID)
• ประเภทของเสีย
• ปริมาณของเสีย (Waste volume / Weight)
• วันที่บันทึกข้อมูล (Input date)
• ห้องที่เก็บของเสีย (Storage room)
• อาคารที่เก็บของเสีย (Storage Building)

1.3 การรายงานข้อมูล หมายถึง การรายงานข้อมูลของเสียที่เกิดขึ้นและที่กำจัดทิ้งของห้องปฏิบัติการ/

หน่วยงาน/องค์กร โดยมีการจัดทำให้เป็นปัจจุบันอยู่เสมอ พร้อมทั้งสามารถรายงานความเคลื่อนไหว ของของเสียได้ด้วย การรายงานข้อมูลที่ครบวงจรนั้น ต้องครอบคลุมสิ่งต่อไปนี้

1. มีรายงานข้อมูลของเสียที่เกิดขึ้น
2. มีรูปแบบการรายงานชัดเจน

• ประเภทของเสีย
• ปริมาณของเสีย

3. มีรายงานข้อมูลของเสียที่กำจัดทิ้ง
4. มีการปรับปรุงข้อมูลเป็นประจำสม่ำเสมอ
5. การป้องกันและตอบโต้ภาวะฉุกเฉิน

การเตรียมความพร้อมและตอบโต้ภาวะฉุกเฉิน

• มีอุปกรณ์สำหรับตอบโต้ภาวะฉุกเฉินอยู่ในบริเวณที่สามารถเข้าถึงได้สะดวก
• มีแผนป้องกันภาวะฉุกเฉินที่เป็นรูปธรรม
• ซ้อมตอบโต้ภาวะฉุกเฉินที่เหมาะสมกับหน่วยงาน
• ตรวจสอบพื้นที่และสถานที่เพื่อพร้อมตอบโต้ภาวะฉุกเฉิน
• ตรวจสอบเครื่องมือ/อุปกรณ์พร้อมตอบโต้ภาวะฉุกเฉินอย่างสม่ำเสมอ
• มีขั้นตอนการจัดการเบื้องต้นเพื่อตอบโต้ภาวะฉุกเฉินที่เป็นรูปธรรม

 ข้อปฏิบัติเมื่อเกิดอุบัติเหตุในห้องปฏิบัติการ

 เมื่อเกิดเพลิงไหม้ / เหตุฉุกเฉิน

ตั้งสติ อย่าตื่นตกใจ ตะโกนบอกเพื่อน/ผู้ร่วมงาน

• อย่าดับเพลิงเองถ้ารู้สึกไม่แน่ใจในวิธีการดับเพลิง
• รีบออกจากอาคารอย่างเป็นระเบียบ
• ส่งต่อข้อมูลสำคัญต่างๆให้กับเจ้าหน้าที่
• ห้ามใช้ลิฟท์ให้ใช้บันไดหนีไฟแทน
• มารวมกันที่จุดรวมรวมพล
• โทรศัพท์แจ้งเหตุไฟไหม้199

 สารเคมีหกรั่วไหล

• แจ้งผู้ที่อยู่ใกล้เคียงให้ทราบว่าเกิดสารเคมีหกและอยู่ในอาการสงบ
• ศึกษาข้อมูลเกี่ยวกับสารเคมีจากMaterials Safety Data Sheet (MSDS)
• หากเป็นของแข็งให้กวาดไปรวมไว้แล้วทิ้งลงในภาชนะเก็บรวบรวมของเสียที่เหมาะสม

 กรณีเครื่องแก้วบาด

• ล้างด้วยน้ำที่ไหลผ่านปริมาณมากเป็นเวลาอย่างน้อย10–15 นาทีหรือจนแน่ใจว่า

ได้ล้างสารเคมีหรือเศษแก้วขนาดเล็กออกแล้ว

• ใช้ผ้าสะอาดกดเพื่อห้ามเลือดจนหยุดไหล
• ใส่ยาใส่แผลแล้วปิดด้วยพลาสเตอร์ปิดแผล
• หากเป็นแผลใหญ่รีบพาไปพบแพทย์

 กรณีสารเคมีหกรดร่างกาย

• ถอดเสื้อผ้าบริเวณที่เปื้อนสารเคมีออกโดยเร็ว
• เช็ดหรือซับสารเคมีที่หกรดออกให้มากที่สุดโดยเร็ว
• กรณีสารละลายน้ำแต่ไม่ทำปฏิกิริยากับน้ำล้างบริเวณที่สารหกรดด้วยน้ำไหลปริมาณมากๆเป็นเวลาอย่างน้อย 10 นาที หรือจนแน่ใจว่าชำระล้างสารออกหมดแล้ว หากสารไม่ละลายน้ำให้ล้างด้วยสบู่ ใช้อ่างน้ำ หรือ Safety shower ที่อยู่ใกล้ที่สุด 
• ในกรณีที่รุนแรงควรพบแพทย์ทันที

4. อุปกรณ์ป้องกันส่วนบุคคล

      อุปกรณ์ปกป้องส่วนบุคคล (Personal Protective Devices (PPD) หรือ Personal Protective Equipment (PPE)) หมายถึง อุปกรณ์สำหรับผู้ปฏิบัติงานในการสวมใส่ขณะทำงานเพื่อป้องกันอันตรายอันอาจเกิดขึ้น เนื่องจากสภาพและสิ่งแวดล้อมของการทำงานแต่อุปกรณ์ PPE มีข้อจำกัด คือ ไม่สามารถลดอันตรายจากแหล่งกำเนิดของอันตราย แต่เป็นเพียงสิ่งที่ป้องกันระหว่างผู้ปฏิบัติงานกับงานที่ทำ ถ้าป้องกันอันตรายส่วนบุคคลเสีย/เสื่อมสภาพการป้องกัน จะทำให้ผู้ปฏิบัติงานสัมผัสกับอันตรายทันที

วิธีการเลือกใช้อุปกรณ์ PPE ที่เหมาะสม ควรพิจารณาตามเกณฑ์ต่อไปนี้

• เลือกอุปกรณ์PPE ให้ตรงกับการปกป้องอันตรายที่ผู้ปฏิบัติงานอาจได้รับสัมผัสและกิจกรรมที่ปฏิบัติงาน
• ตรวจสอบประสิทธิภาพในของอุปกรณ์ปกป้องที่ใช้อย่างสม่ำเสมอและมีมาตรฐานรับรองเป็นไปตามข้อกำหนดของสถาบันที่เชื่อถือได้
• เลือกอุปกรณ์PPE ที่มีขนาดเหมาะสมและพอดีกับผู้สวมใส่เพื่อให้เกิดความสบายต่อการสวมใส่ 

(fit testing)

• อุปกรณ์PPE จะต้องไม่เป็นอุปสรรคต่อการปฏิบัติงาน
• อุปกรณ์PPE มีวิธีการใช้งานง่าย
• มีคุณภาพดีทนทานอายุการใช้งานยาวนาน บำรุงรักษาง่าย ซ่อมแซมหรือเปลี่ยนอะไหล่ได้ง่าย
• หาซื้อง่ายและราคาเหมาะสม

อ้างอิง

เอกสารการฝึกอบรม “การบริหารจัดการความปลอดภัยในห้องปฏิบัติการและการจัดการสารเคมี ของเสียอันตรายผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. นัทธี สุรีย์

https://mooc.cmu.ac.th/

https://learning.mooc.cmu.ac.th/courses/