รายละเอียดโครงการ

โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี มหาวิทยาลัยแม่โจ้ (อพ.สธ.) ได้อนุมัติงบประมาณ ให้ดำเนินโครงการวิจัยเชิงบูรณาการบริการวิชาการ เรื่อง "ข้าวในภาคเหนือประเทศไทยจากหลักฐานทางโบราณคดี" ข้าว คืออาหารหลักของผู้คนในดินแดนเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ หลักฐานข้าวที่เก่าที่สุดในประเทศไทยพบที่แหล่งโบราณคดีถ้ำปุงฮุง อำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน (กำหนดอายุไว้ราว 4,000 – 3,000 ปีมาแล้ว) (Timothy 1992: 84) ได้พบเมล็ดข้าวที่มาจากธรรมชาติที่ปรากฏร่องรอยการใช้เครื่องมือในการกะเทาะเปลือกข้าว (Higham 2002: 51) ซึ่งชั้นดินที่พบเมล็ดข้าวที่ถ้ำปุงฮุง กำหนดอายุไว้ราว 3,000 ปีมาแล้ว (Timothy 1992: 84) แหล่งโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์อีกแหล่งที่ได้พบหลักฐานโบราณคดีเกี่ยวกับข้าว คือ แหล่งโบราณคดีประตูผา อำเภอแม่เมาะ จังหวัดลำปาง เป็นแหล่งโบราณคดีสมัยหินใหม่ตอนปลาย กำหนดอายุไว้ราว 3,200-2,9000 ปีมาแล้ว ที่แหล่งโบราณคดีนี้ได้พบรวงข้าวเปลือกเมล็ดสั้นเปลือกสีน้ำตาลบรรจุอยู่ในภาชนะจักสานฝังร่วมกับโครงกระดูกในหลุมขุดค้นที่ 2 และ 3 ในสมัยประวัติศาสตร์วัฒนธรรมหริภุญไชย มีการขุดค้นทางโบราณคดีบริเวณพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติหริภุญไชย ในปี พ.ศ.2544 ได้พบเมล็ดข้าวสารสีดำ (เผาไฟ?) ร่วมกับหลักฐานที่แสดงถึงกิจกรรมโลหะกรรม อาทิ เตาสำหรับถลุงหรือตีโลหะ เครื่องมือเหล็กที่ยังไม่เสร็จ ข้าวสารที่พบลักษณะเป็นข้าวสารเมล็ดสั้น กลมป้อมแบบข้าวเหนียว ชั้นดินที่พบข้าวสารสีดำและกิจกรรมโลหะกรรมเป็นชั้นการอยู่อาศัยระยะที่ 3 สมัยวัฒนธรรมหริภุญไชย (สายันต์ 2540: น.79-81) ต่อมาในปี พ.ศ.2551 มีการขุดค้นทางโบราณคดีภายในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติหริภุญไชย จังหวัดลำพูน อีกครั้งโดย ผศ.ดร.โขมสี แสนจิตต์ และผู้เขียน การขุดค้นครั้งดังกล่าวได้พบข้าวสารสีดำ ในปนในชั้นดินล่างสุด (โขมสี 2552: น.266)   แหล่งโบราณคดีสมัยวัฒนธรรมล้านนาที่พบหลักฐานทางโบราณคดีประเภทข้าว คือ แหล่งโบราณคดีคุ้มเจ้าบุรีรัตน์(มหาอินทร์) อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งทำการขุดค้นเมื่อปี พ.ศ.2563 ในโครงการวิจัยเรื่อง พัฒนาการการใช้พื้นที่ของคุ้มเจ้าบุรีรัตน์ (มหาอินทร์) อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ จากหลักฐานโบราณคดี โดย ผศ.ดร.โขมสี แสนจิตต์ ซึ่งผู้เขียนเป็นผู้ร่วมขุดค้นด้วย การขุดค้นครั้งนี้ได้พบข้าวสารเผาไฟในชั้นดินสมมุติที่ 16 (260 cm.dt.) ซึ่งเป็นชั้นแรกเริ่มของการใช้พื้นที่ โครงการวิจัยฯ ได้นำตัวอย่างข้าวที่พบไปหาค่าอายุด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์ (Radiocarbon Dating Laboratory) จาก ธThe university of Waikato New Zealand ค่าอายุที่ได้คือ 348+ 21 BP (AMS measurement) กำหนดอายุได้ราวพุทธศตวรรษที่ 21-22 (พ.ศ.2100-2200) (โขมสี 2564: 261) การศึกษา “ข้าว” ในทางโบราณคดี เป็นการศึกษาเพื่ออธิบายวิถีชีวิตของผู้คนในแต่ละยุคสมัยวัฒนธรรม ตลอดจนยังเชื่อมโยงกับพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของพื้นที่และภูมิภาค สำหรับวิธีการศึกษา “ข้าว” ในทางโบราณคดี เป็นการจำแนกเมล็ดข้าวด้วยวิธีการวัดขนาด โดยเลือกเมล็ดข้าว หรือแกลบข้าวที่มีรูปร่างสมบูรณ์มาทำการวัด และแบ่งลักษณะของเมล็ดข้าวออกเป็น 3 กลุ่ม ตามวิธีของ Matsuo (นคร, 2530: 49-50 และ 79) 1.เมล็ดป้อม (Round Types) อยู่ในกลุ่ม Japonica rice 2.เมล็ดใหญ่ (Large Types) อยู่ในลักษณะระหว่างกลุ่ม Japonica และ Indica (Intermediate Types) 3.เมล็ดเรียว (Slender Types) อยู่ในกลุ่ม Indica การศึกษาข้าวในฐานะหลักฐานทางโบราณคดีที่ผ่านมา เช่น การศึกษาร่องรอบแกลบข้าวในอิฐ ของ Tadayo Watabe และคณะ (2513) ได้ทำการศึกษาตัวอย่างแกลบข้าวที่พบในอิฐตามโบราณสถานในประเทศไทยจาก 39 จังหวัด จำนวน 108 ตัวอย่าง ได้ผลการศึกษาว่า 1)ในช่วงก่อนพุทธศตวรรษที่ 16 พบข้าวเมล็ดป้อม รองลงมาได้แก่ข้าวเมล็ดใหญ่ ส่วนใหญ่พบในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ สำหรับในบริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ยังไม่พบข้าวเมล็ดเรียว 2)ช่วงพุทธศตวรรษที่ 16 – 20 พบข้าวเมล็ดป้อม และเริ่มพบข้าวเมล็ดเรียวเพิ่มขึ้น ส่วนข้าวเมล็ดใหญ่มีจำนวนลดลง 3)ช่วงพุทธศตวรรษที่ 20-23 พบข้าวเมล็ดป้อมกระจายอยู่ทั่วไป แต่พบข้าวเมล็ดเรียวเพิ่มขึ้นอย่างฉับพลัน ข้าวเมล็ดใหญ่มีจำนวนลดลง และ 4)ช่วงพุทธศตวรรษที่ 23 เป็นต้นมา พบข้าวเมล็ดเรียวมากที่สุด การศึกษาอีกชิ้นหนึ่ง คือ หลักฐานเรื่องข้าวที่เกี่ยวกับโบราณคดีในประเทศไทย โดยนคร สำเภาทิพย์ (2530) ได้ทำการศึกษาตัวอย่างแกลบข้าวที่พบในอิฐตามโบราณสถาน จำนวน 33 ตัวอย่าง จาก 16 จังหวัด ได้ผลการศึกษา ดังนี้ 1)ไม่มีการพบข้าวเมล็ดใหญ่ 2)ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 11-16 เริ่มพบข้าวเมล็ดเรียว 3) ช่วงพุทธศตวรรษที่ 16-20 พบข้าวเมล็ดป้อม ยังกระจายอยู่ในเขตภาคกลาง แต่เริ่มพบข้าวเมล็ดเรียวในพื้นที่ภาคใต้ และ4)หลังพุทธศตวรรษที่ 23 เป็นต้นมา พบข้าวเมล็ดเรียวกระจายอยู่ในเขตภาคกลางของประเทศไทย แต่ยังมีข้าวเมล็ดป้อมอยู่ด้วย ซึ่งจากการศึกษาทั้งสองงาน มีข้อสันนิษฐานตรงกันว่า ข้าวเมล็ดเรียว (กลุ่ม Indica) ซึ่งเป็นข้าวเจ้า ได้เริ่มเป็นที่นิยมเพาะปลูกของผู้คนในเขตภาคกลางตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ 16 เป็นต้นมา การศึกษานี้จะดำเนินการรวบรวมหลักฐานเกี่ยวกับ “ข้าว” ที่พบตามโบราณสถาน/แหล่งโบราณคดีในภาคเหนือ เช่น เมล็ดข้าวที่พบจากการขุดค้นทางโบราณคดี ร่องรอยข้าวในอิฐ และหลักฐานเหล่านั้นนำมาวิเคราะห์จัดกลุ่มพันธุ์ข้าว และวิเคราะห์ร่วมกับหลักฐานทางโบราณคดีประเภทอื่นที่เกี่ยวข้องในฐานะบริบททางโบราณคดี เพื่อนำผลวิเคราะห์ที่ได้มาแปลความให้ทราบถึงวิถีชีวิตของผู้คน และเชื่อมโยงกับพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ภายในภูมิภาคและต่างภูมิภาค