รายละเอียดโครงการ

น้ำเป็นทรัพยากรพื้นฐานที่มีความสำคัญต่อการดำรงชีวิตของมนุษย์ ทั้งการอุปโภคบริโภค การทำเกษตรกรรม การอุตสาหกรรม การผลิตไฟฟ้าพลังน้ำ การคมนาคมขนส่งทางน้ำ รวมทั้งยังมีความสำคัญต่อการดำรงชีวิตของสัตว์และการรักษาระบบนิเวศ ในอดีตประเทศไทยเคยมีน้ำใช้อย่างไม่จำกัด แต่สถานการณ์ปัจจุบันจำนวนประชากรเพิ่มมากขึ้นทุกปี การขยายตัวทางเศรษฐกิจอย่างรวดเร็ว ทำให้ความต้องการใช้น้ำมีมากขึ้น ขณะเดียวกันก็ยังมีการทำลายป่าไม้ต้นน้ำอย่างต่อเนื่อง มีการชะล้างพังทลายของดิน แหล่งน้ำตื้นเขินเก็บกักน้ำได้น้อยลงส่งผลให้ประเทศเกิดภาวะขาดแคลนน้ำ การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศนำมาซึ่งปัญหาน้ำหลากในฤดูฝน ก่อให้เกิดความเสียหายต่อชุมชนและพื้นที่เพาะปลูก ตลอดจนการขยายตัวของชุมชนและอุตสาหกรรมยังส่งผลให้เกิดปัญหามลภาวะทางน้ำ ซึ่งล้วนมีผลกระทบต่อเนื่องไปถึงการใช้ประโยชน์น้ำในทุกมิติ (สภาปฏิรูปแห่งชาติ, 2558) สภาวะการเปลี่ยนแปลงที่เกิดจากปรากฏการณ์ของเอลนีโญสร้างความเสียหายไปทั่วโลก กรมอุตุนิยมวิทยาระบุว่า ผิวน้ำทะเลมีอุณหภูมิสูงขึ้นจากค่าเฉลี่ย ซึ่งจะมีผลกระทบแผ่กระจายไปยังประเทศต่างๆ ทั่วโลกไม่เท่ากัน ทั้งนี้อุณหภูมิผิวน้ำทะเลที่มีอุณหภูมิสูงขึ้นคือ ดัชนีชี้วัดของขนาดเอลนีโญ (EI Nino-Southern Qscillation: ENSO) ที่สำคัญและชัดเจนตัวหนึ่ง ยิ่งอุณหภูมิสูงขึ้น ปรากฏการณ์ยิ่งรุนแรงมากขึ้นเท่านั้น (สุโชติ, 2562) จากการวิเคราะห์ข้อมูลทางสถิติของกรมอุตุนิยมวิทยา พบว่า ปรากฏการณ์เอลนิโยจะปรากฏและมีความรุนแรงเพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ ปริมาณฝนที่ตกจะมีแนวโน้มต่ำกว่าปกติ ทำให้ประเทศต่าง ๆ ยังคงมีภาวะภัยแล้งเกิดขึ้นต่อเนื่อง ไม่ว่าจะเป็นสหรัฐอเมริกา บราซิล เกาหลีเหนือ รวมถึงประเทศไทยอีกด้วย (เกรียงศักดิ์, 2558) ภัยแล้งและน้ำท่วมขังสร้างความเสียหายให้กับประเทศและประชาชนอย่างมาก โครงการ “ธนาคารน้ำใต้ดิน” เป็นการดำเนินงานแก้ปัญหาภัยแล้งตามหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงด้วยศาสตร์พระราชา เป็นการพัฒนาและแก้ไขการบริหารทรัพยากรน้ำด้วยการมีส่วนร่วม ที่สามารถแก้ปัญหาการขาดแคลนน้ำในช่วงหน้าแล้งได้เป็นอย่างดี ตัวอย่างการประสบความสำเร็จในภาคตะวันออกเฉียงเหนือเช่น จังหวัดอุบลราชธานี ในอำเภอน้ำยืน อำเภอเขื่องใน สามารถแก้ปัญหาได้โดยที่เกษตรกรชาวนาสามารถทำนาในหน้าแล้งได้ใช้น้ำที่กักเก็บไว้ใต้ดินมาทำการเกษตรได้เป็นอย่างดี “ธนาคารน้ำใต้ดิน” เป็นทางเลือกหนึ่งที่รัฐบาลสามารถร่วมมือกับภาคเอกชนและภาคประชาชน เพื่อลดแก้ปัญหาภัยแล้งได้ในระดับหนึ่ง ในช่วง 5 ปีที่ผ่านมามีการขยายผลการดำเนินการไปทั่วประเทศ ซึ่งหนึ่งในปัจจัยสู่ความสำเร็จคือ การเปลี่ยนแปลงรูปแบบการทำงานของภาครัฐ และแก้ไขปัญหาให้กับประชาชนในภาพรวมอย่างแท้จริง พื้นที่เทศบาลตำบลสันป่าเปา แบ่งเป็น 6 หมู่บ้าน มีประชากรจำนวน 4,706 คน 2,415 ครัวเรือน (กรมการปกครอง, 2565) มีความหนาแน่นเฉลี่ยของประชากรประมาณ 701 คน/ตารางกิโลเมตร ตำบลสันป่าเปามีเนื้อที่ทั้งหมด 4,037 ไร่ หรือประมาณ 6.46 ตารางกิโลเมตร เนื้อที่ทางเกษตรประมาณ 2,535 ไร่ สภาพพื้นที่โดยทั่วไปเป็นที่ราบลุ่ม ลักษณะพื้นที่มีความลาดเอียงจากทางทิศเหนือไปทางทิศใต้ สภาพดินโดยทั่วไปมีลักษณะเป็นดินร่วนปนทราย มีแหล่งน้ำธรรมชาติคือ แม่น้ำ 1 สาย ได้แก่ แม่น้ำกวง และมีลำเหมือง 3 สาย คือ ลำเหมืองริน ลำเหมืองกอน และลำเหมืองเฟยไฮ บึง หนอง และอื่น ๆ 2 แห่ง ได้แก่ หนองต้นสาร และหนองขัวโก แหล่งน้ำที่สร้างขึ้น ได้แก่ ฝายหนองอึ่ง บ่อน้ำบาดาล 562 แห่ง และประปาหมู่บ้าน บ้านพยากน้อย เทศบาลตำบลสันป่าเปาประสบกับปัญหาขาดแคลนน้ำอุปโภคบริโภคและทำการเกษตร ไม่เพียงพอกับความต้องการของชุมชน อีกทั้งยังมีปัญหาเรื่องคุณภาพน้ำที่นำมาใช้อุปโภคบริโภค เนื่องจากปริมาณน้ำใต้ดินแบบตื้นลดลง เพราะมีการขุดเจาะบ่อบาดาลและนำน้ำมาใช้ด้านการเกษตรจำนวนมากในพื้นที่ โดยเฉพาะในช่วงเดือนกุมภาพันธ์-เมษายน การเกิดปรากฏการณ์เอลนิญโญรุนแรงและชัดเจนในช่วงปี 2558 และปี 2562-2563 ส่งผลกระทบให้เกิดภัยแล้งขาดน้ำทั้งประเทศไทย ซึ่งช่วงเวลาดังกล่าวหน่วยงานท้องถิ่นยังไม่มีระบบการบริหารจัดการน้ำ และปะชาชนยังไม่มีความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับการใช้น้ำในการอุปโภคบริโภคภาคครัวเรือนและในการใช้น้ำทางการเกษตรที่มาจากแหล่งน้ำธรรมชาติให้ถูกต้อง ซึ่งในปัจจุบันไม่เพียงพอสำหรับการเกษตร ทำให้เกิดปัญหาการแย่งน้ำ อย่างไรก็ตามมีความจำเป็นอย่างยิ่งที่ต้องพัฒนาระบบการบริหารจัดการน้ำ แต่เนื่องจากพื้นที่ของเทศบาลฯอยู่ในเขตเมืองมีจำกัดจึงควรเน้นการกักเก็บน้ำฝนที่ไหลหลากหรือท่วมขังเก็บไว้ใต้ดิน และสามารถนำมาใช้ในช่วงวิกฤตที่มีฤดูแล้งยาวนานได้ ทั้งในแง่ของการอุปโภคบริโภคและการเกษตร ในการดำเนินงานยกระดับการบริหารจัดการน้ำเพื่อสร้างความมั่นคงทางอาหารตามแนวทางพระราชดำริต้นแบบตำบลสันป่าเปา อำเภอสันทราย จังหวัดเชียงใหม่ ในปีที่ผ่านมา 2566 ซึ่งได้จัดทำฐานข้อมูลทรัพยากรน้ำและถ่ายทอดเทคโนโลยีการบริหารจัดการน้ำชุมชนด้วยหลุมธนาคารน้ำใต้ดินแบบปิดเพื่อเก็บน้ำลงดินจำนวน 49 หลุม เพื่อบรรเทาปัญหาน้ำท่วมขังในฤดูฝนและขาดแคลนน้ำในช่วงฤดูแล้ง อย่างไรก็ตามในการติดตามผลของการดำเนินการในช่วงฤดูฝนหลังจากจัดทำหลุมธนาคารน้ำใต้ดินแบบปิดเสร็จสิ้นในเดือนกรกฎาคม ปี 2566 ชุมชนแจ้งว่า สามารถช่วยให้น้ำที่เคยท่วมขังเป็นระยะเวลาหลายวันในบริเวณบ้านแห้งเร็วขึ้น แต่ในแง่ของผลในช่วงฤดูแล้งยังไม่ทราบผล เนื่องจากไม่มีการเก็บข้อมูลก่อนหน้าดำเนินการในช่วงแล้งเพื่อเปรียบเทียบ สำหรับ key success คือ การเพิ่มจำนวนหลุมฯให้กระจายเพิ่มมากขึ้นในพื้นที่ที่ปัญหาน้ำท่วมขัง และตรวจสอบและปรับปรุงหลุมธนาคารน้ำใต้ดินแบบปิดเดิมเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพของหลุมฯ ให้ดีขึ้น อีกทั้งจำเป็นต้องมีการจัดทำแผนน้ำชุมชนได้แก่ แผนที่น้ำ แผนปรับปรุงแหล่งน้ำ ข้อมูลข้อเท็จจริง และแผนบำรุงรักษาแหล่งน้ำ ร่วมกับชุมชนเพื่อให้สามารถบริหารจัดการน้ำอย่างมีประสิทธิภาพ