รายละเอียดโครงการ

ในปัจจุบัน แนวโน้มการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญอย่างหนึ่งของประเทศไทย คือ สังคมสูงวัย (aging society) เนื่องจากประเทศไทยได้เข้าสู่สังคมผู้สูงวัยอย่างสมบูรณ์เมื่อปี พ.ศ. 2566 ทำให้อัตราส่วนการพึ่งพิงของผู้สูงอายุต่อวัยแรงงานเพิ่มมากขึ้น ดังนั้น การส่งเสริมให้ผู้สูงอายุมีศักยภาพในการพึ่งพาตนเองจึงสอดคล้องกับยุทธศาสตร์ที่ 2 ของแผนด้านวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม ได้แก่ การยกระดับสังคมและสิ่งแวดล้อม ให้มีการพัฒนาอย่างยั่งยืน สามารถแก้ไขปัญหาท้าทาย และปรับตัวได้ทันต่อพลวัตการเปลี่ยนแปลงของโลก โดยใช้วิทยาศาสตร์ การวิจัยและนวัตกรรม โดยยุทธศาสตร์นี้มุ่งผลลัพธ์สำคัญ คือ ผู้สูงอายุไทยที่สามารถพึ่งตนเองได้ มีคุณค่าและสร้างมูลค่าเพิ่มให้แก่สังคม ตามแนวทางการพัฒนาอย่างยั่งยืน มีจำนวนเพิ่มขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ พืชสมุนไพร เป็นพืชที่มีบทบาทต่อการดูแลสุขภาพของคนในชุมชนมาอย่างยาวนาน สะท้อนให้เห็นถึงองค์ความรู้และภูมิปัญญาดั้งเดิมในการใช้ประโยชน์จากพืชในท้องถิ่น ซึ่งเป็นเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมที่สืบทอดกันมาตั้งแต่อดีต ตำบลสันป่าเปา อำเภอสันทราย จังหวัดเชียงใหม่ เป็นพื้นที่กึ่งเมืองกึ่งชนบท ร้อยละ 61 ของพื้นที่เป็นพื้นที่การเกษตร ลักษณะพื้นที่เป็นที่ราบลุ่ม มีแม่น้ำกวงไหลผ่าน ดินเป็นดินร่วนปนทราย เหมาะแก่การทำเกษตรกรรม คนในชุมชนส่วนใหญ่จึงประกอบอาชีพเกษตรกร และเนื่องจากความอุดมสมบูรณ์ของดินและน้ำ พื้นที่ตำบลสันป่าเปาจึงมีความหลากชนิดของพืชพรรณธรรมชาติสูง รวมถึงมีพืชพื้นถิ่นและพืชสมุนไพรที่นิยมปลูกเพื่อใช้ประโยชน์ในครัวเรือนหลากหลายชนิด ในปีงบประมาณ 2566 ได้มีการดำเนินโครงการบริการวิชาการเรื่อง “การส่งเสริมการใช้ประโยชน์จากพืชสมุนไพรและพืชพื้นถิ่นเพื่อเพิ่มศักยภาพการพึ่งตนเองของผู้สูงอายุกลุ่มเพียงดิน” ผู้ร่วมกิจกรรมเป็นสมาชิกของกลุ่มวิสาหกิจชุมชนเพียงดินสันป่าเปา ซึ่งส่วนใหญ่เป็นผู้สูงอายุนั้น พบว่ามีการปลูกพืชสมุนไพรและพื้นถิ่นเพื่อใช้ประโยชน์ในครัวเรือนกว่า 50 ชนิด โดยนิยมนำมารับประทานคู่กับอาหารประเภท ลาบ น้ำพริก หรือนำไปประกอบอาหารประเภทแกง ยำ ส้า เช่น ผักแปม ดีปลากั้ง เพี้ยฟาน หูเสือ ฯลฯ นอกจากนี้ยังได้มีการนำพืชที่ขึ้นเองตามธรรมชาติ หรือที่ขึ้นเป็นวัชพืชมาใช้ประโยชน์ เช่น ปืนนกไส้ โดยนำมาพัฒนาเป็นผลิตภัณฑ์อาหารจากพืชที่เป็นอัตลักษณ์ของชุมชน ได้แก่ ปืนนกไส้ดอง และยำปืนนกไส้ ในกลุ่มเพียงดินสันป่าเปา นอกจากจะมีผู้ที่มีองค์ความรู้ในการใช้พืชเป็นอาหารแล้ว ก็ยังมีผู้สูงอายุที่ยังคงมีองค์ความรู้ในการนำพืชสมุนไพรและพืชพื้นถิ่นไปใช้เป็นยาตามภูมิปัญญาท้องถิ่นอีกด้วย อย่างไรก็ตาม การขยายตัวของเขตเมืองอาจส่งผลทำให้ทรัพยากรธรรมชาติในชุมชนมีแนวโน้มเสื่อมโทรมลง ซึ่งนอกจากจะส่งผลกระทบต่อการผลิตในภาคการเกษตรแล้ว ก็ยังส่งผลกระทบต่อความหลากหลายทางชีวภาพของพืชสมุนไพรและพืชพื้นถิ่น ทำให้ชุมชนสูญเสียความมั่นคงทางอาหารและยา ภูมิปัญญาอาหารท้องถิ่นและภูมิปัญญาการใช้สมุนไพรอาจถูกลดความสำคัญและค่อย ๆ เลือนหายไป และเนื่องจากสมาชิกกลุ่มวิสาหกิจชุมชนส่วนใหญ่เป็นผู้สูงอายุ ที่มีอายุมากกว่า 60 ปี ซึ่งในวัยนี้โดยทั่วไปจะมีความเสื่อมถอยของสภาพร่างกายเกิดขึ้น จึงต้องการกิจกรรมที่จะสามารถช่วยส่งเสริมด้านสุขภาพทั้งทางร่างกายและจิตใจ เพื่อให้กลุ่มผู้สูงอายุมีคุณภาพชีวิตที่ดี และเกิดความภาคภูมิใจในตนเอง นอกจากนี้ จากการดำเนินโครงการบริการวิชาการในปีงบประมาณ 2566 พบว่า ทางชุมชนมีความต้องการที่จะเรียนรู้วิธีการดูแลสุขภาพด้วยพืชสมุนไพรและพืชพื้นถิ่นเพิ่มมากขึ้น เนื่องจากสมาชิกส่วนใหญ่ยังขาดองค์ความรู้ในการใช้สมุนไพรและพืชพื้นถิ่นในการดูแลสุขภาพตามภูมิปัญญา และต้องการทราบข้อมูลที่น่าเชื่อถือเกี่ยวกับสรรพคุณของสมุนไพรที่ไม่ได้เป็นการกล่าวอ้างเกินจริง (over claim) นอกจากนี้ยังต้องการทราบวิธีการแปรรูปสมุนไพรเพื่อนำไปต่อยอด เพิ่มมูลค่า และสร้างรายได้ให้กับตนเองเพิ่มมากขึ้น โครงการบริการวิชาการครั้งนี้ มีแผนที่จะดำเนินการถ่ายทอดองค์ความรู้ด้านการดูแลสุขภาพด้วยพืชสมุนไพรและพืชพื้นถิ่น และสร้างความเข้าใจที่ถูกต้องเกี่ยวกับสรรพคุณของสมุนไพร เพื่อหลีกเลี่ยงผลกระทบที่เกิดจากการรับทราบข้อมูลเท็จหรือข้อมูลที่กล่าวอ้างเกินจริง ซึ่งอาจส่งผลเสียต่อสุขภาพได้ รวมถึงวิธีการแปรรูปสมุนไพรเบื้องต้นซึ่งจะนำไปสู่การใช้สมุนไพรเพื่อพึ่งพาตนเอง และต่อยอดเพื่อสร้างรายได้ในอนาคต