รายละเอียดโครงการ

กล้วยไม้นกคุ้มไฟ (Anoectochilus burmannicus Rolfe.) เป็นกล้วยไม้ดิน (terrestrial orchids) ที่มีเหง้าอวบน้ำทอดเลื้อยไปตามพื้นดินในป่าดิบที่ระดับความสูง 900-1200 เมตรจากระดับน้ำทะเล มีลวดลายบนผืนใบที่งดงามมาก จัดอยู่ในกลุ่ม jewel orchids หรือกลุ่มที่มีใบสวยมีเกล็ดประกายระยิบระยับสะท้อนแสง และมักมีลวดลายตัดกันของสีอย่างชัดเจน ปัจจุบันนกคุ้มไฟในธรรมชาติลดจำนวนลงอย่างรวดเร็วเนื่องจากการบุกรุกป่าทำพื้นที่การเกษตร และเมื่อสภาพป่าเปลี่ยนไป ความชื้นในอากาศลดน้อยลงจนไม่เหมาะสมต่อการเจริญเติบโต กล้วยไม้ชนิดนี้ก็ค่อยๆหายไปในที่สุด ปัจจุบันสวนพฤกษศาสตร์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิตติ์ได้ส่งเสริมให้ชาวบ้านในโครงการหมู่บ้านอนุรักษ์ฟ้ามุ่ย หมู่บ้านโป่งไคร้ ต.โป่งแยง อ.แม่ริม จ.เชียงใหม่ ทำการเพาะเมล็ดขยายพันธุ์ในห้องปฏิบัติการ และขยายเพิ่มจำนวนโดยปักชำในอาหารวุ้นในสภาพปลอดเชื้อ (สมาคมกล้วยไม้เชียงใหม่ในพระปรมราชินูปถัมภ์, 2561) นอกจากนี้ยังมีคุณค่าทางคลินิก โดยมีสารสกัดที่มีคุณสมบัติต่อต้านโรคเรื้อรัง (Chronic disease) หลายโรค เช่น antioxidative stress, anti-inflammation, and anti-insulin (Budluang et al. 2017) จากความสำคัญและความเสี่ยงของการสูญพันธุ์ของกล้วยไม้นกคุ้มไฟดังกล่าวมาแล้ว จึงจำเป็นต้องหาแนวทางการพัฒนากล้วยไม้นกคุ้มไฟอย่างเร่งด่วนเพื่อประโยชน์ด้านต่างๆ ดังกล่าวมาข้างต้น อย่างไรก็ตามด้วยลักษณะทางสรีระวิทยาของนกคุ้มไฟที่มีความซับซ้อนมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่งด้านการขยายพันธุ์ที่ไม่ค่อยติดดอกออกฝัก เนื่องจากมีระบบการผสมเกสรที่สลับซับซ้อน อาจรวมไปถึงการต้องการแมลงช่วยผสมเกสร (Dressler, 1981; Benzing, 1982; Jones, 1993 อ้างใน Batty A. L. et al, 2002) นอกจากนี้กล้วยไม้ดินยังมีความเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ในธรรมชาติเนื่องจากหลากหลายสาเหตุ ได้แก่ ไฟไหม้ป่า การขยายพื้นที่การเกษตรหรือการขยายตัวของเมือง การทำเหมืองแร่ หรือแม้กระทั่งการลักลอบซื้อหาเพื่อการสะสมที่ไม่ถูกวิธี (Batty A. L. et al, 2002) จึงทำให้การขยายพันธุ์นกคุ้มไฟในธรรมชาติเป็นเรื่องที่ค่อนข้างลำบาก และอาจเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ในอนาคต หากไม่มีการหาวิธีการอนุรักษ์และใช้ประโยชน์อย่างยั่งยืน ในปีที่ผ่านมามีการศึกษาเพื่อพยายามในการขยายพันธุ์และเพาะเลี้ยงให้นกคุ้มไฟมีจำนวนเพิ่มขึ้น เพื่อพัฒนาต่อในรูปการผลิตเชิงพาณิชย์ หากผลการศึกษาทั้งด้านการผสมพันธุ์เกสรเพื่อการเพาะเมล็ดสามารถดำเนินการสำเร็จไปได้ระดับหนึ่ง ด้วยพบปัญหาอุปสรรคเมล็ดที่ผสมมีลักษณะไม่สมบูรณ์ การเพาะเลี้ยงในสภาพปลอดเชื้อ(Tissue culture) จากชิ้นส่วนของต้นสามารถทำได้สำเร็จแต่การเพาะเมล็ดนกคุ้มไฟในสภาพปลอดเชื้อยังไม่ประสบความสำเร็จนัก จากสภาพปัญหาดังกล่าว จึงจำเป็นที่จะต้องศึกษาหาความสัมพันธ์ของระบบการเจริญเติบโตของนกคุ้มไฟกับปัจจัยอื่นและพัฒนาการเพาะขยายพันธุ์ต่อไป นักวิทยาศาสตร์ Batty A. L. et al. (2002) กล่าวว่ากล้วยไม้ดินมักมีความเฉพาะเจาะจงกับถิ่นที่อยู่ โดยเฉพาะพันธุที่หายาก ในที่นี้หมายรวมถึงมีการพึ่งพิงกับเชื้อราที่เฉพาะเจาะจงที่เรียกว่าความสัมพันธ์แบบพึ่งพา Mycorrhiza เนื่องจากเมล็ดกล้วยไม้มีขนาดเล็กมากและไม่มีอาหารสะสม การงอกในธรรมชาติจึงเป็นไปอย่างลำบาก แต่อย่างไรก็ตามเมล็ดกล้วยไม้หลายชนิดจะสามารถงอกและเจริญเติบโตได้ดีในที่ที่มีไมคอร์ไรซา (อบฉันท์, 2549; ปวริส และคณะ, 2557) หรือใช้เชื้อราไมคอร์ไรซาที่เข้ากันได้(fully compatible) หรือที่มีความเฉพาะเจาะจงกับชนิดกล้วยไม้ชนิดนั้นๆ (สุรีย์พร, 2556)ทั้งนี้เชื้อราที่อาศัยอยู่ในรากกล้วยไม้โดยทั่วไปเป็นเชื้อราเอนโดไมคอร์ไรซา (endomycorrhiza) ซึ่งมีความสำคัญต่อกันและกันระหว่างกล้วยไม้และเชื้อราชนิดนี้แบบพึ่งพาอาศัยกัน เชื้อราเอนโดไมคอร์ไรซาจะช่วยอาหารอาหารและน้ำให้เมล็ดกล้วยไม้ ทำให้เมล็ดกล้วยไม้สามารถเจริญเติบโตเป็นลูกกล้วยไม้และต้นกล้วยไม้ได้ นอกจากนี้ยังช่วยทำให้กล้วยไม้มีสุขภาพดี แข็งแรง ในขณะที่กล้วยไม้จะให้สารอาหารจำพวกคาร์โบไฮเดรตแก่เชื้อรา นอกจากนี้ สุรีย์พร (2556) กล่าวว่ามีกล้วยไม้หลายชนิดที่ไม่สามารถขยายพันธุ์ด้วยการเพาะเมล็ดในสภาพปลอดเชื้อ(tissue culture) เพียงอย่างเดียว แต่สามารถเพาะเลี้ยงสำเร็จโดยการเพาะเมล็ดแบบสมชีพหรือการเพาะเมล็ดโดยร่วมกับราไมคอร์ไรซากล้วยไม้ ดังนั้นการศึกษาครั้งนี้จึงมีวัตถุประสงค์เพื่อ สำรวจเชื้อราไมคอร์ไรซากล้วยไม้ในพื้นที่ธรรมชาติของกล้วยไม้นกคุ้มไฟ และศึกษาผลของเชื้อราไมคอร์ไรซาที่มีต่อการเจริญเติบโตของกล้วยไม้นกคุ้มไฟโดยการเพาะเลี้ยงแบบสมชีพ เพื่อให้ได้องค์ความรู้ที่จะนำไปประยุกต์และใช้ในการขยายพันธุ์ต่อยอดในด้านต่างๆ ของกล้วยไม้นกคุ้มไฟต่อไป