รายละเอียดโครงการ

อุตสาหกรรมการเพาะเลี้ยงสัตว์และสัตว์น้ำ เป็นอุตสาหกรรมเกษตรที่สำคัญของประเทศไทย เนื่องจากสัตว์และสัตว์น้ำเป็นแหล่งอาหารโปรตีน ปัญหาสำคัญของการเพาะเลี้ยงสัตว์และสัตว์น้ำ คือ การเกิดโรคระบาดจากเชื้อจุลินทรีย์ ทั้งไวรัส แบคทีเรีย และเชื้อรา โดยในช่วงทศวรรษที่ผ่านมาเกิดภาวะโลกร้อน (global warming) และภาวะอากาศเปลี่ยนแปลง (climate change) มีผลให้เกิดโรคระบาดและโรคอุบัติใหม่ที่ร้ายแรงในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำและปศุสัตว์ ซึ่งก่อให้เกิดความเสียหายอย่างมากมาย ทั้งความสูญเสียของเกษตรกรและด้านความมั่นคงทางอาหาร ในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ การเกิดโรคระบาดจากเชื้อจุลินทรีย์ ทั้งไวรัส แบคทีเรีย และเชื้อรา ทำให้เกษตรกรเกิดความเสียหายอย่างมากมาย โดยเฉพาะโรคไวรัส ซึ่งสัตว์น้ำจะแสดงอาการให้เห็นได้ชัด เมื่อมีจำนวนเชื้อโรคจำนวนมากแล้ว การป้องกันจึงทำได้ยาก โรคที่สำคัญในปลานิล ไวรัส ได้แก่ TiLV และแบคทีเรีย ได้แก่ Aeromonas spp., Streptococcus spp. และ Flavobacterium columnare โรคที่สำคัญในกุ้งทะเล ไวรัส ได้แก่ WSSV YHV IHHNV TSV IMNV DIV1 และโรคขี้ขาวจากเชื้อแบคทีเรีย ได้แก่ Vibrio spp. ได้มีงานวิจัยจำนวนมากที่ศึกษาเกี่ยวกับวิธีการและแนวทางการป้องกันโรค เช่น การผลิตลูกพันธุ์กุ้งปลอดเชื้อโรคจำเพาะ (specific pathogen free, SPF) การพัฒนาชุดตรวจวินิจฉัยโรคไวรัสสำเร็จรูป การพัฒนาวัคซีนของสัตว์น้ำ การใช้สมุนไพรและโพรไบโอติกส์เพื่อเสริมภูมิคุ้มกัน (จิราพร, 2558; ชนกันต์, 2559; Southern Shrimp Alliance, 2019) เป็นต้น อย่างไรก็ตาม ยังไม่มีแนวทางการป้องกันโรคที่ได้ผลชัดเจน ทำให้เกษตรกรมีการใช้ยาปฏิชีวนะเกินจำเป็น ส่งผลให้มีสารตกค้างในเนื้อสัตว์น้ำ มีรายงานว่า พบยาปฏิชีวนะตกค้างในเนื้อกุ้งส่งออกจำนวนมาก (Southern Shrimp Alliance, 2021) นอกจากนี้ยังมีรายงานว่า ในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ มีแนวโน้มใช้ยาปฏิชีวนะและสารเคมีเพิ่มขึ้น โดยจะเพิ่มขึ้น 33% ในปี ค.ศ. 2030 (Schar et al., 2020) สำหรับอุตสาหกรรมการเลี้ยงสัตว์ปีก เกษตรกรต้องปฏิบัติตามข้อกำหนดของมาตรฐานฟาร์มสัตว์ปีกชนิดนั้น ๆ ของกรมปศุสัตว์โดยมีการระบุชัดเจนทั้งการจัดการด้านโรงเรือน สิ่งแวดล้อม น้ำและอาหาร อย่างไรก็ตามยังคงมีโอกาสเกิดโรคในการเลี้ยงสัตว์ปีก โดยเฉพาะไก่เนื้อและไก่ไข่ที่มีการเลี้ยงอย่างหนาแน่นและเลี้ยงในจำนวนที่มากอยู่เสมอ โรคที่สำคัญที่มักเกิดในฟาร์มไก่ที่มีการระบาดอย่างต่อเนื่อง โรคจากเชื้อไวรัส ได้แก่ นิวคาสเซิล (new Castle disease) โรคหลอดลมอักเสบ (Infectious Bronchitis, IB) และไข้หวัดนก (avain influenza) โรคจากเชื้อแบคทีเรีย ได้แก่ อหิวาต์ไก่ (fowl cholera) ในสุกร โรคพีอาร์อาร์เอส (PRRS: porcine reproductive and respiratory syndrome) และโรคอหิวาต์แอฟริกาในสุกร (African swine fever) เป็นโรคระบาดสัตว์ในพระราชบัญญัติโรคระบาดสัตว์ พ.ศ. 2558 ทั้งสองโรคนี้เป็นโรคติดเชื้อไวรัสที่ระบาดในสุกร ทำให้สุกรตายเป็นจำนวนมากในเวลารวดเร็ว ส่งผลกระทบรุนแรงต่อเศรษฐกิจและสังคม ประเทศที่มีสองโรคนี้ระบาดจะไม่สามารถส่งออกเนื้อสุกรและผลิตภัณฑ์สุกรได้ ทั้งสองโรคนี้ติดได้ทั้งสุกรเลี้ยงและสุกรป่า แต่สุกรป่าอาจจะไม่แสดงอาการป่วยก็ได้ แต่จะทำหน้าที่เป็นแหล่งรังโรค (reservoir) ต่อไป สุกรเลี้ยงที่รอดชีวิตจากสองโรคนี้ก็จะเป็นแหล่งรังโรคตลอดชีวิต ดังนั้นหลายประเทศที่พบการระบาดของโรคนี้จึงมีมาตรการทำลายสุกรทิ้งทั้งฟาร์มเพื่อหยุดการแพร่ระบาด ทั้งสองโรคนี้ไม่ติดต่อสู่คนและสัตว์ชนิดอื่น โรคพีอาร์อาร์เอสมีวัคซีนที่ช่วยลดความสูญเสียของโรคได้ในขณะที่โรคอหิวาต์แอฟริกาในสุกรยังไม่มีวัคซีนป้องกัน ในปัจจุบัน ประเทศไทยพบการระบาดของโรคพีอาร์เอาร์เอส แต่ยังไม่พบรายงานการระบาดของโรคอหิวาต์แอฟริกาในสุกร ในขณะที่โรคอหิวาต์แอฟริกาในสุกรกำลังมีการระบาดในประเทศเพื่อนบ้านรอบประเทศไทย ได้แก่ จีน เวียดนาม กัมพูชา ลาว และเมียนมาร์ สำหรับโค เกษตรกรผู้เลี้ยงประสบปัญหาโรคอุบัติซ้ำระบาดรุนแรงและต่อเนื่องเช่นกัน ปัจจุบันโรคในโคนมที่เกิดการระบาด ได้แก่ โรคบรูเซลโลซีสหรือโรคแท้งติดต่อ โรคปากและเท้าเปื่อยจากเชื้อไวรัส โรคคอบวมหรือโรคคอดัง โรคแอนแทรกซ์ และโรคเต้านมอักเสบ โรคติดเชื้อที่สำคัญในโคเนื้อ ได้แก่ โรคแอนแทรกซ์ โรคเมลิออยโดซีส โรครายิกเซฟติกซีเมีย โรคไข้ขา โรคพยาธิในเลือด วัณโรค โรคไอบีอาร์ โรคบีวีดี โรคพาราทีบี โรคเลปโตสไปโรซีส และโรคบรูเซลโลซีส จากสถานการณ์โรคอุบัติใหม่โควิด ทำให้เป็นที่ทราบกันดีว่าเทคนิค PCR เป็นเครื่องมือที่สำคัญในการจัดการป้องกันโรคระบาดนี้ในมนุษย์ได้อย่างมีประสิทธิภาพสูง ในทศวรรษที่ผ่าน มีการพัฒนาเครื่องมือและอุปกรณ์ที่เกี่ยวข้องกับเทคโนโลยี PCR เพื่อใช้ในการตรวจวัดสารพันธุกรรมในภาคสนามได้ โดย ผศ.ดร.จิราพร โรจน์ทินกร ได้รับทุนวิจัยจาก คณะเทคโนโลยีการประมงและทรัพยากรทางน้ำ มหาวิทยาลัยแม่โจ้ (จิราพร, 2564) เพื่อพัฒนากระบวนการตรวจสอบสารพันธุกรรมของเชื้อโรคสัตว์น้ำด้วยเทคนิค PCR แบบเชิงคุณภาพ ที่มีประสิทธิภาพสูง ไม่ต้องใช้เครื่องมือวิทยาศาสตร์ชั้นสูง ใช้ง่ายมีเพียง 2 ขั้นตอน สามารถใช้งานภาคสนาม มีความสะดวก ใช้ได้ง่าย และมีราคาไม่สูง ทำให้เหมาะสมสำหรับการใช้ตรวจสอบเชื้อก่อโรคในฟาร์มเพาะเลี้ยงปศุสัตว์และสัตว์น้ำ ในอนาคตสามารถฝึกทักษะให้เกษตรกรทำด้วยตนเองได้ ในโครงการนี้ คณะทำงานจะถ่ายทอดองค์ความรู้เกี่ยวกับ PCR on farm โดยจัดการอบรมเชิงปฏิบัติการให้แก่เกษตรกรและผู้ประกอบการด้านปศุสัตว์-สัตว์น้ำ และบริการตรวจประเมินเชื้อก่อโรคในฟาร์มทั้งฟาร์มเกษตรกรและฟาร์มในโครงการพระราชดำริฯ ในพื้นที่จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดใกล้เคียง และภาคเหนือตอนบน